[2008ko abenduan Beterriko Liburua aldizkariaren 40. zenbakian argitaratutako elkarrizketa]
Galdakaon jaio zen 1959an, eta Zaratamon bizi da egun. Informazio zientzietan doktoreduna, EHUko irakasle da, aurretik hainbat hedabidetan kazetari lanetan jardun badu ere. Bere azken lanarekin Agustin Zubikarai nobela laburren saria irabazi du. Eleberria sariketara aurkeztu zuen garaian ondo baino hobeto omen zekien nora aurkeztera zihoan, (liburuaren gaiaren eta sariari izena ematen dion gizonaren arteko loturan aurkituko du irakurleak horren arrazoia), eta horregatik, saria jaso zuenean poza sekulakoa izan omen zen.
Liburuaren hitzaurrean Aingeru Epaltzak dio idazlearen lanbidea niaren gorazarre etengabea dela.
Idazleak badauka nia lantzeko gogo bat, baina ez dakit gorazarre bat den, ez dakit horretan Aingerurekin bat etorriko nintzatekeen. Behin idazle ingeles batek esan omen zuen bere liburuarekin aitorpen unibertsala bilatzen zuela; ez dakit idazleak zer nahi duen idazten duenean. Nik, batez ere, komunikazio bat garatu nahi dut balizko irakurle batekin. Komunikazio eredu ezberdinak daude, literatura horietako bat izan daiteke, eta niri ondo datorkit. Gustatzen zait komunikazio eredu hori, eredu pausatua da, kazetaritzak izan ditzakeen presetatik aldentzen dena. Mundu erreala fikzio bihurtzeko aukera ematen dizu, eta alderdi horretatik, nik komunikabide moduan jasotzen dut literatura, bere baitan beste hainbat gauza eta hainbat gai ere kontenplatu daitezkeela ahaztu gabe. Nire ustez, beraz, idazlearen ni hori, bai, baina beti norbaiti begira dagoela, komunikazioaren paradigmaren barrutik ikusita.
Erreportajez osatutako formatuan aurkeztu duzu azken lan hau. Gero, kritikoren bati entzun diogu erreportaje jantzirik gabe lasaiago ibiliko zela kontakizuna.
Erreportajea erabiltzea amarru bat da, literatura bera ere bada beti nolabaiteko amarru, ezta? Nik kazetari bat neukan protagonista, kazetari horrek garatu behar zuen nobela, eta horretarako, iruditu zitzaidan interesgarria izan zitekeela kazetariak berak erabiltzen dituen tresnetara hurbildu eta nobela tresna horietako batzuen bitartez kontatzea. Liburuko atalak kapitulu dei nitzakeen, baina erreportaje deitu nituen. Zergatik? Kazetariaren beraren generora pixka bat gehiago hurbiltzeko. Erreportaje gisa aurkeztuak dira bere titulu eta bere azpitituluarekin, baina gero, barruko funtzionamendua ez da ohiko erreportaje batena; are gehiago esango nuke nik, gehiago hurbiltzen da kapitulu batera. Joko hibrido bat egin da hor. Alde batetik, erreportaje formatua erabiltzeak nolabaiteko sinesgarritasuna aitortzen dio kazetariari berari, bere generora hurbilduz. Baina gero, erreportaje horien garapena gehiago hurbiltzen da ohiko nobelara, kazetariaren moldera baino. Gertatzen dena da nik ezin nuela erreportaje liburu bat saldu, nik literatura egin nahi nuen, eta horregatik, hibridotasun horretan mugitu naiz; alde batetik kazetariaren usaina nahi nuen, baina bestetik, baita idazlearena ere.
Zure liburuko kazetariak oso garesti ordaintzen du mandatariaren afera ikertu izana. Gaur egun, gure inguruan zein neurritaraino izan daiteke arriskutsu kontu ‘ilunetan’ muturra sartzen hastea?
Kazetariarentzat beti da arriskutsua. Nik uste dut kazetariak berak onartzen duela bere paperen artean egon daitekeela arriskuarekin jolaste hori. Muga norberak jarri beharko luke, baina muga jartzea ez dago beti norberaren esku. Nik uste dut kazetaritzak baduela oso arriskutsua izan daitekeen atal bat, gerrekin erlazionatutako hori. Agian gure artean momentu honetan ez da hainbesterako, baina izan da, arrazoi ezberdinak direla eta, gerra batzuk zein beste batzuk tarteko, kazetariak egon dira egoera horretan. Gaur egungo Euskal Herriari gagozkiolarik ez nuke esango hain lanbide arriskutsua denik, baina gure mugez kanpo bai, gerrak nonahi baitaude. Gero bada beste arrisku mota bat, ez bizitzarekin zerikusi zuzena duena, baina bai profesioan baztertua izatearekin. Arrisku klase hori ere badago gure kazetaritzan. Kazetaritza oso independientea egiten baduzu, boterearekin izan dezakezun harremana nolakoa den… hori hor dago beti. Orduan, zer da kazetari lan arriskutsua? Nobelari gagozkiolarik badakigu zer den, ikerketa bat egitea eta azkenean heriotzarekin ordaintzea. Baina, tamaina horretako arriskuetara iritsi gabe profesioak berak baditu beste arrisku batzuk.
Gerra Zibilari buruzko kontakizun asko entzuten ari gara azkenaldian. Zurea ere testuinguru horretan kokatzen da, baina gainontzekoetan ezagutu ez dugun pasarte bat aurkezten diguzu.
Tituluak berak iradokitzen du, mandatariaren beraren gerra da. Herri gotortu batean gertatzen da nobela, baina nobela honek ez ditu epika handiak kontatu nahi, nik ez nituen normalean gerrari aitortzen zaizkion epika horiek aitortu, eta nahiago izan nuen bi, hiru, lau pertsonen arteko gerra bat kontatu, batez ere, bi pertsonen arteko gerratxo bat. Gerra handi baten barruan beste gerra bat. Horrelako bi pertsonaietan zentratu nahi nuen, nire ustez oso sinesgarriak direnak. Alde batetik, pertsonaia nagusia izan daitekeenak pertsonaia historiko bat gogorarazten du, eta alde horretatik bere sinesgarritasun osoa du. Bestetik, berari laguntzeko eta zenbait kasutan bera nobelan zehar bideratzeko, beste pertsonaia koprotagonista bat dago, emakumearen rola jokatzen duena. Niri sinesgarria iruditzen zait, bai baitzeuden horrelako elementuak gerra garaian. Bi pertsonen artean gertatzen den gerra bat da, Bielsan kokatzen da nobelan eta Bielsan jazo zen nobelarako ideia eman zidan pasadizo historikoa ere. Dena den, beste edonon gerta zitekeen, eta are gehiago, Pirinioetan horrelakoak bat baino gehiago gertatu dira.
Nondik izan zenuen pasadizo horren berri?
Aragonen gerrari buruzko liburuak begiratzen aritu nintzen behin, dokumentuak, agiriak,.. eta hantxe aurkitu nuen. Ez nuen ordura arte haren berririk. Historia irakasle batzuei aipatu nien, eta egia esan, ez zidaten ezer garbirik esan …. Ez dakit egia den, ez den egia… nik egiazkotzat hartzen dut eta niri nobela bat berpizteko haria eman dit.
Nobelan kontatzen duzunaren antzekoa al da pasadizo hori?
Bai. Oinarri historikoa izan dezakeen pasadizoa da enpresa batek elementu bat bidaltzen duela Bielsara horrelako enkargu batekin. Hori da benetan gertatzen dena, eta nobelak hori gogoratzen du erabat. Beharbada, kazetari batek flash batean kontatuko zukeen gertakari hori, “halako joan zen halakorekin elkarrizketatzera halako tokitara hau eskainiz”. Agian egunkari batek ez du gehiagorako ematen, baldin eta ez badakizu nor den hara joan dena, bestela lehen orrialdean agertuko bailitzateke. Liburuaren kasuan, berriz, hori guztia nola izan zitekeen kontatuz eta elementu horrek zapaldu zituen tokiak zapalduz, nobela labur bat egin dut.
Gerra Zibilari buruz hitz egiteko beharra al dauka gure herriak? Gure aurrekoek garai hura ahaztu egin nahi omen zuten.
Bai, nik uste dut behar bat duela, eta uste dut hori garbiketa prozesu bat dela, gure garbiketa bat. Prozesu hori fisikoki ere baliatzen dugu batzuetan, sauna batera joaten gara eta bertan, gordetako gure izerdi guztiak botatzen ditugu. Edo Saharako basamortuetako ganbeluetan dabiltzanak itsasora joaten dira eta garbiketa edo arazketak egiten dituzte hango ura edanez. Nik uste dut euskaldunok gerra bat baino gehiago gorde dugula, oso atzera joan gabe bizpahiru mendetan zenbait gerra izan ditugu eskuartean, eta ez dut uste oraindaino kanporatu ditugunik. Badira nobelak, badaude historia liburuak, baina hain herri txiki batean hain denbora laburrean hainbeste gerra izatea, zahar eta ez hain zahar eta berri, hori sauna literariorako aitzakia ona dela uste dut.
Liburuan behin eta berriz agertzen dira ‘izua’ eta ‘izotza’. Kasualitatea ala nahita egindakoa?
Esaten dugu izututa gelditzen garenean izoztuta gelditzen garela, eta nik uste dut hor badagoela joko hori. Gero, nobelaren kasuan gertatzen zaigu mendian gaudela, Pirinioetan gaudela, eta horko hotzak ere hor daudela. Bi gauza horiek batzen dira, alde batetik, norberak barruan daraman ezinegon hori, izuarena, eta bestetik, kanpoan aurkitzen duen hotz eta izotz hori. Iruditzen zait joko fonetikoaz gain, oso hurbilekoak direla bi kontzeptu horiek, eta berdin antzera sufritzen ditugula. Hotz handia pasatzen dugunean paralizatu egiten gara, ez gara ezertarako gauza, hori mendi altuetan dabiltzan mendizaleek oso ondo dakite, logura sartzen zaie, kateatu egiten dira, ez dira ezertarako gauza. Eta izuarekin gauza bera gertatzen zaigu, horrelako paralisi bat sufritzen dugu. Izua oso pertsonala da eta izotza kanpokoa, baina nik uste dut hor badagoela osmosis bat bien artean. Nik oso hurbileko sentitzen ditut izua eta izotza.
Agustin Zubikarai saria jasotzeak poz handia eman omen dizu, batez ere, izen horrek duen pisuagatik.
Agustin Zubikarai nik kontatu dudan gerra horretako seme bat da, momentu horretan kazetari dena, urte askotan kazetaritzan aritu izan dena, baita literaturan ere, eta Ondarroakoa. Eta Ondarroak ere badaki zer den Gerra Zibila. Alderdi horretatik, nik nobela hau eskuartean neukanean oso jakitun nintzen nora bidaltzen nuen, zer bidaltzen nuen… Iruditzen zitzaidan bazegoela zerbait nire protagonistak eta sariaren izena eman zuen gizonak komunean zeukatena, bazegoela horrelako erredundantzia bat, soinu bat egon zitekeela, eta alde horretatik, iruditzen zitzaidan lehiaketa hori toki naturala izan zitekeela nobelarentzat, bertan aurkezteko, alegia. Saria eman zidatenean, eta nik aurretik pentsatuak nituen gauza guztiak bete zirenean, poza sekulakoa izan zen.
Pirinio mendietako mugalariei eskaini diezu liburua. Kontakizunak hala eskatzen zuelako edo bada beste arrazoiren bat?
Ez. Mugalariek Pirinioetan lan handiak egin dituzte gerra guztietan, gureetan eta besteenetan. Iruditzen zait mugalarien gaia berez erakargarria dela, baduela bere epika propioa, eta horrez gain, uste dut zenbait mugalarik giza-lan ikaragarriak egin dituztela. Zergatik ez hori aitortu nobela txiki honetan? Asko dira mugalariak gure inguruan, nik uste dut euskaldunok badakigula zer den mugalari bat, ez dut esango etxe guztietan egon denik, baina bai esango nuke herri guztietako norbaitek ezagutzen duela mugalariren bat edo harekin harremana izan duen norbait, denbora zaharretan eta egungoetan.
Liburuak izan duen harrerari dagokionez, Jon Martinen Eroren ondoren, zurea da 111 Akademiako kideengandik iritzi gehien jaso dituen liburua. Honela dio horietako batek: “Literatur lan batek, ontzat joko bada, irakurlearengan izan behar duen eragina izan zuen Basterretxearenak nigan: istorioak ukitu egin ninduen, gorde egin dut, eta irakurri eta nireganatzeko prozesu horretan gozatu egin nuen gainera”. Helburu horrekin idatziko du, noski, idazleak.
Bai, lehen aipatzen nuen komunikazioaren kontu hori, ezta? Pertsona horrek kritika hori egiterakoan oso ondo islatzen du, harrapatu du ideia eta gozatzeko momentua eman badiot eta interesgarria iruditu baldin bazaio kontatzen dena, hori idazlearentzat ez da feedback-a bakarrik, hunkigarria ere bada.
Beste iritzi batek zera dio: “Gaiari dagokionez, gerraren aurkako liburua da”.
Bai, noski. Sarreran aipatzen ditudan beste autore batzuen, eta niretzat interesgarriak izan daitezkeen esaldi horietan oso argi erakusten da, gizatasunik ez dago gerra batean. Gerrak asko sufriarazten du. Gerrak alde batetik baditu balentria belikoak, eta hor badirudi hildakoak ez direla hiltzen. Horiek kontatzen dituztenak produkzio handiak izaten dira, gerrako engainu edo jukutriak, teknika militarrak…. erakusten dizkigute, baina badirudi hor hildakorik ez dagoela, odol asko badago ere. Horiek zinema klase batek produzitzen dituen filmeak dira. Beste batzuek, berriz, asko hunkitzen gaituzte. Gerra batek giza-sentimendu bat ere esnatzen du eta hari hori harrapatzen duzunean iruditzen zait jendea hunkitu egiten dela, ez dela kanpoan gelditzen, sartu egiten dela. Hori zure lan batekin lortzen baldin baduzu, asko egin duzu.
Honako beste adjektibo hauek ere behin baino gehiagotan ageri dira zure liburuari buruzko iruzkinetan: “Irakurterraza”, “laburra”, “engantxatzen duena”.
Nobela laburra da ezinbestean, sariketari begira atondua baita. Luzeagoa izan zitekeen, baina eskuartean neukala, pentsatu nuen laburra izan behar bazuen laburra izan behar zuela, definizioz da laburra. Labur batzuk laburrago dira eta beste batzuk luzeago dira. Inork esan du ipuin bat dela nobela. Eta? Ez nau horrek arduratzen. Laburrean esan badaiteke eta bere eragina lortzen baldin badu, ni konforme nago. Eta erraza nahi nuen, irakurtzeko erraza. Elipsia asko erabili nuen, ez nuen dena kontatu nahi, ez nituen protagonistak erabat definitu nahi, karakterizatu nahi. Izan ere, iruditzen zait horrelako egoera batean dauden pertsonak eta horrelako erabakiak hartzen dituztenak norberak kalifikatu ditzakeela, irakurleak ere bai, ez bakarrik idazleak. Alderdi horretatik iruditzen zitzaidan harreman komunikatiboa, fiktizioa izan bada ere, osoagoa izan zitekeela, batzuk integratu baitzitezkeen, baita protagonistari aurpegia jarri ere. Alderdi horretatik dago laburtua.
Zentzu horretan, Mikel Asurmendik Iruneron zioen nobelan askoz gehiago dela imajina dezakezuna kontatzen zaizuna baino.
Bai. Batetik, gerra kontatua da baina ez dago kontatuta, hori da nire teoria. Gerra Zibilari buruz asko idatzi dugu baina gehiago ere idatzi daiteke. Baina denok daukagu Gerra Zibilaren pasibo bat buruan, denok irudikatzen dugu gure Gerra Zibila, gure familiaren Gerra Zibila, gure herriko Gerra Zibila. Hor klabe asko zertan emanik ez dago. Orduan, zuk mahai gainean jarri badezakezu bere erakargarritasuna izan dezakeen ekintza bat, bidaia bat kasu honetan, bere korapilo eta zailtasunekin, trena, maitasuna, tiroak, hau eta bestea… nola kolaboratzen du istorio horretan irakurleak? Autoreak ekintzatxo bat ematen dio, eta irakurleak berak kolaboratzen du ekintza irakurriz, narrazioan sartuz eta berak nahi dituen paisaiak, pertsonaien eiteak…irudikatuz. Sartzeko beste modu bat da.
2008ko Euskadi Literatura Sariak orain gutxi banatu dira. Utikan Euskadi Sariak manifestua ere ezagutu genuen…
Iruditzen zait sariak eman daitezkeela, sariak jaso daitezkeela eta sariak ukatu daitezkeela, iruditzen zait zilegia dela. Nik nire jarrera propioa dut, baina kontu horretan ez dut ez alde ez aurka parte hartu. Eztabaida horrek ez nau erakartzen, ez dit loa kentzen. Badakit beharbada baten batzuk minduta sentituko direla horregatik, baina ez zait iruditzen hori denik literaturaren beraren borrokalekua. Borrokalekuak asko izan daitezke, lubakiak eta trintxerak toki guztietan daude… Ez da hori nire lubakia.
Durangoko Azoka ere amaitu berri da, eta azken aste hauetan etengabe iritsi zaizkigu liburu berriak saltokietara. Ba al du abantailarik liburua Durangorako ateratzeak?
Bai eta ez. Alde batetik, iruditzen zait azoka indartsu bat edukitzeak azoka bera laguntzen duela, eta baita azokan dabilen generoa ere, kasu honetan literatura ere bai. Niri azokarekin belarrarekin bezala gertatzen zait, edo tomatearekin bezala: bigarren lorea badu tomateak, eta belarrak ere onartzen du bigarren mozketa, eta bigarren belarrak ere sano askoak dira. Alde horretatik Durango bakarrik egotea niri gutxi iruditzen zait. Horri begira bakarrik ekoizteak pena ematen dit. Edozein kasutan ere, azokak jaitik asko duenez, genero asko baldin badago, azoka bera ikusgarriagoa da. Alde horretatik, tira, azokarekin. Baina nik belarrari bigarren mozketa egin behar zaiola uste dut, eta Durangok ez du Durango II, gaur gaurkoz. Herrietako azokak-eta hor dira, argitaratzen diren liburuak ere komunikabideetan ateratzen dira… plaza txikiagoak dira bigarren horiek, Durangoko plaza handia da. Baina badakigu zer gertatzen den Durangon. Aurten beste ekimen bat ere egon da, sortzaileena, eta hor autoreak berreskuratu nahi izan dituzte, izenpentzen egoteaz gain, euren liburuei buruz hitz egiten…. egon zitezen. Beno, beste zerbait da, ezta? Durangoko azoka ondo dago, baina hori gutxi da. Inork ez du etxeko erosketa egun bakarrean egiten, eta genero freskoa behar da. Alde horretatik, azoka handitik aparte nobelak eta poesiak argitaratzea literaturarentzat oso ondo dagoela uste dut, eta batez ere iruditzen zait irakurlearentzat ona dela. Ez dakidana da hedabideek eta argitaletxeek nahikoa lan egiten ote duten azokatik kanpo dauden produktu fresko horiek jendearen eskuetara eramateko, ez dakit hori egin beharko litzatekeen beste egiten den. Durangok oso ondo egiten du, baina hortik aparte ere bada gehiago.
