Xabier Olarrak (Tolosa, 1953) Itzulpengintzako Euskadi Saria jaso zuen joan den urtean James Joyce idazle irlandarraren Ulises liburuaren itzulpenarengatik. 1988an Igela argitaletxea sortu zuen beste bi tolosarrekin batera, Joseba Urteagarekin eta Jose Manuel Gonzalezekin, eta urte hauetan guztietan 115 liburu itzuli dituzte, guztiak denbora librean eginak.
Urte hauetan guztietan hogeita hemezortzi liburu itzuli dituzu. Horietatik gehienak lanean ari zinela itzuliak izan dira. Nola moldatu zara?
Etxean itzuli ditut, edo oporretan, edo tarteka hilabete batzuk hartuz… Beste batzuetan egunean hamalau orduz lanean aritu eta leher eginda nengoenean bi hilabete hartu, Nepalera joan, han mendian ibili, burua hustu… Horrelako terapiak egin ditut.
Zeren arabera egin duzu itzulitako liburuen hautaketa?
Lehenbiziko hautaketa bat egin genuen Igela sortu genuenean: nobela beltzeko 25-30 liburuko zerrenda bat egin genuen, eta pixkanaka hasi ginen. Denak ezin genituen guk egin eta orduan hasi ginen besteei enkargatzen, baina tarteka nik baten bat itzultzen nuen. Sail horrek hogeita bost liburu baditu, nik eginak izango dira dozena bat.
Agatha Christie ere itzuli zenuten…
Bai. Gero beste fase batean, hainbeste denboran Agatha Christieri muzin eginez ibili ondoren, konturatu ginen pareta baten kontra ari ginela buruarekin joka eta pentsatu genuen jendeak hori irakurtzen bazuen, itzuli behar zela. Hala, beste hamar bat-edo itzultzea erabaki genuen. Hori 2005. urtearen inguruan izan zen.
Eta literaturako itzulpenekin nola hasi zineten?
Argitaletxe bezala, gure planteamendua zen literatura liburu batzuk itzultzen hastea, tirada izango zutenak, asko irakurriko zirenak eta jendeak erruz erosiko zituenak. Horrek ematen digun diruarekin eta oinarriarekin aprobetxatu dugu beste hainbat argitaratzeko, gure gustukoagoak direnak edo funtsezkoagoak direla pentsatzen dugun horiek.
Garai hartan, 1990 inguruan Literatura Unibertsala bilduma eta EIZIE ere sortu ziren...
Bai, eta haiek ere klasiko mordo bat itzultzen zituztenez lana arintzen ziguten, horiek ez baikenituen guk egin behar. Nik hartzen nituen batzuk, beste batzuk Josebak, eta beste batzuk enkargatzen genituen. Oso erritmo txikian argitaratu dugu, urtean lauzpabost liburu normalean.
Zenbat liburu itzuli dituzue?
Hogeita bost urtetan egin ditugu 115 liburu, gure denbora librean eginak. Nola seme-alabarik ez genuen ez batak ez besteak, emazteek ordaindu dute…
Igela argitaletxea sortu zenean aurrera atera zitekeen zerbait bezala ikusten al zenuten?
Errazena argitaletxea sortzea zen, zailena mantentzea da. Zergatik mantendu gara? Ez garelako horretatik bizi. Baliteke lehendabiziko bizpahiru urteetan amets bat bezala planteatu izana: “Honek ematen badu, dedikatuko gara honetara”. Baina sortu eta pare bat urtetara sozioak esan zidan: “Honek ez dik sekula ezer emango”. Hala ere segitu dugu, baina oso garbi edukita horretatik ez ginela sekula biziko. Orduan helburua zen karga handiegia gure gainean ez hartzea eta abentura ikaragarrietan ez sartzea. Lauzpabost liburu urteko, erritmo hori mantendu dugu, tarteka disgustu batzuekin, tarteka muturreko politekin, baina poz batzuk ere eman dizkigu, eta horrela aurrera jarraitu dugu.
Itzultzaileek zein baldintzata egiten duzue lan?
Guk, nukleo gogorra garenok, lana egiten dugu literatura maite dugulako, eta dirua ere gustatzen zaigun arren badakigu ez dugula hortik aterako. Eta gu zuzenean ez garenok besteei batzuetan ordaintzen diegu merkatuak agintzen duen kondizio minimoetan. Hasiera batean baten batzuek bazituzten pretentsioak EIZIEk Literatura Unibertsalean jartzen zituen tarifak ordaintzeko. Gu ere saiatu ginen, baina ikusi genuen horrek behar zuela nolabaiteko zuzenketa bat. Baldintzak horiek dira. Guk ateratzen dugun liburu bakoitzetik 1.000-1.500 ale salduko bagenitu oso bidezkoa irudituko litzaidake hori eskatzea, baina nola ez den kasua… Gure liburuetatik %80 izango dira lagunartekoek eginak, besteei merkatuak ordaintzen ahal zuenaren inguruan ibili gara.
Eta diru-laguntzak zein puntutaraino dira lagungarriak?
Diru-laguntzak industriarenak dira eta edizioa dute helburu. Europakoak dira zuzenean itzultzailearentzat, guk horrelakoak ahal izan dugunean aprobetxatu ditugu, 2000tik 2013ra arte bazegoen aukera bat eta lortu genuen. Haiek zeuden tarifa on xamarretan, eta lortu izan genituenean ordaindu izan ditugu prezio horiek.
Itzulpegintza, beraz, ez litzateke existituko zuena bezalako sakrifiziorik gabe. Hori ez al da hari batetik zintzilik egotea?
Bai, hori industriaren kontua da. Gaur egun Eusko Jaurlaritzak zuzenean ez du itzulpenerako diru-laguntzarik ematen, ematen du liburuen produkziorako. Produkzio horretan itzulpena ere sartuta dago. Orduan esan dezakete itzulpena sartuta badago, argitaletxeek ordain dezatela. Eta berdin Literatura Unibertsala bilduman. Baina gobernuak egiten al du nahikoa? Industria bat sortu nahi baduzu, fakultate bat… urtero ateratzen dira hainbeste lizentziatu eta gero haiek non egin behar dute lan? Seguru asko literatura itzuliak daukan harrerarekin ez dago modurik zure soldata egunero hortik ateratzeko.
Igela argitaletxeak zer eman dio itzulpengintzari?
Atzerriko gaurko literaturako titulu eta autore batzuk jendeari hurbilago jartzea izan da gure asmoa. Nobela beltza, batez ere, eta Amelie Nothomb edota Annie Ernaux bezalako autore batzuk ere badaude orain euskaraz. Hori Literatura Unibertsala bildumak betetzen ez zuenez, testu klasiko batzuentzat pentsatua zegoelako, autore horiek guk ekarri ditugu.
Liburu guztietatik zein dira zure kuttunenak?
Dashiell Hammett eta Jim Thompson dira nobela beltzean nire gustukoenak. Capote literaturan, Odol hotzean, esate baterako; eta nik itzuli ditudanetan Deabruaren hiztegia eta Estilo-ariketak. Eta Ulises.
Esan al liteke Estilo-ariketak entsegu moduko bat izan zela gero Ulises itzultzeko?
Berez da oso gauza berezia eta entretenigarria. Itzultzaile batentzat erronka da, eta hizkuntza dezente bihurritu behar duzu. Deabruaren hiztegiarekin ere bai, beste arrazoi batzuengatik. Horiek entretenimenduak bezalakoak dira.
Nola erabaki zenuten Ulises itzultzea?
Hor zegoen mendi horietako bat zen, “noizbait abiatu beharko da horra ere”, esaten genuen. Lehendabiziko aipamena 2000. urtearen inguruan egin genuen, baina horretan gelditu zen, itzultzeko erabakia hartu nuen arte.
Hiru urtetan itzuli duzu, erretiroa hartu ondoren…
Bai. Jubilatu ez banintz egin ahalko nuen bost urtetan zehar urtero hiru hilabetez lana utzita, soldatarik gabeko baimena eskatu eta hiru kapitulu itzuliz, hurrengo urtean beste hiru…, sei urtetan zortzi kapitulu itzuli arte. Baina nik uste horrelako testu batek eskatzen duela epe kontzentratuago bat. Azkenekoz gaztelaniara itzuli zutenak bi ziren eta sei edo zazpi urte pasatu zituzten, Catedra edizioan. Ez dauka oharrik baina aurrean badu estudio bat irakurketa franko errazten duena. Nik hiru urtetan katedratiko horrek zazpi urtetan sartu zituen adina ordu sartuko nituen. Ez pentsa nolanahiko urteak izan direnik.
Ez al zintuen lanak izutu?
Ikaragarri, baina banekien seguru asko juzgatzaile gutxi izango nituela, inork ez baitu liburua hartuko. Baina Euskadi Sarian izaten dira epaimahaiak eta ez dago txantxetan ibiltzerik… Nik egin nuen ahal nuen guztia, ahal nuen ondoen eta ahal nuen bezain dokumentatuena.
Itzultzerakoan idazleen biografiak ere irakurtzen al dituzu?
Bai. Joycerekin asko dokumentatu behar da, komeni da, bere bizitzako gauza asko hor daudelako. Molly Bloom azkenean bere emaztea da, salbedade guztiekin, baina bere emaztearen diskurtsoa da. Honen biografia ere jakitea komeni da. Zergatik dago 18. atal hori puntu eta komarik gabe? Berak azaltzen zuen karta batean. Ulises itzultzeko hartu behar da hura baino zabalagoa den oharrez jositako liburu bat, Ulysses annotated. Oharrak euskal edizioan 300 orrialde dira.
Zer garrantzi dute ohar horiek?
Zuk irakurri dezakezu Ulises ezer ez balego bezala, baina oharrek esandako guztia dagoela jakinda erreparatu behar diozu xehetasun askori.
Irakurle batek zein jarrera eduki behar du liburu hau irakurtzeko?
Pazientzia handikoa. Hor dagoen parafernalia horretan guztian oso erraza da desbideratzea eta galtzea, eta aspertzea batez ere.
Zergatik dago Ulises kanonaren barruan?
XX. mendearen modernismoak XIX. mendeko literaturarekin haustean hau izan zelako bere goien gradura eraman zuena. Virginia Woolf eta horiek guztiek gauza bera egin zuten finean: XIX. mendean nobela errealista egiten zenetik, beste leku batera pasatu. Horretan izen batzuk gelditu dira, eta obra honek biltzen ditu aldaketa horiek guztiak, batez ere forma aldetik.
Kanona zer da zuretzat?
Urteetan zehar literatura adituek-eta, nolabait eredu gisa jartzen dituzten obra batzuk dira kanona. Hainbat kanon daude, baina ez dakit nik hainbesteko garrantzia eman behar zaien. Kanonak baino gehiago nik uste liburuak daudela; gero denborak zein bultzatzen dituen eta zein uzten dituen bazterrean, ez da hainbeste kezkatu behar.
Ulises liburu elitista al da?
Dudarik gabe. Nahiz eta Joyceren planteamendua ez izan gutxi batzuentzako izatea, gero praktikan Ulises irakurtzeko eta forma aldetik dagoen guztia harrapatzeko behar da zer bilatu jakin, eta pazientzia dezentea izan.
Ulises eta gero zer?
Deskantsatu. Gatsby handia agortua zegoen aspalditik eta orain ari naiz hori berritzen. 25 urtetan zerbait ikasi dugu eta ikasi duguna aprobetxatu behar dugu. Titulu batzuk berritu eta txukundu behar dira, Truman Capoteren Odol hotzean ere bai, esate baterako. Orain dela 25 urte egindako gauza bat da eta ez dugu geroztik begiratu. Liburu hauek berriz argitaratzeko moldatu behar dira.
